पूर्वमध्ययुगीन तेर

गणेश प्रतिमा, काळेश्वर मंदिर, तेर

इंडो-रोमन व्यापाराला उतरती कळा लागल्यानंतर अनेक व्यापारिक केंद्रे ओसाड पडू लागली, परंतु ती पूर्णपणे लयास गेलेली नव्हती. सातवाहन काळातील मराठवाडयातील तेर हे एक असेच ठिकाण, जेथे सांस्कृतिक, व्यापारिक व राजकीय घडामोडी नंतरच्या काळातही अव्याहतपणे सुरु होत्या. साधारणतः सहाव्या शतकापासून ते बाराव्या-तेराव्या शतकापर्यंत तेर परिसरात या घडामोडींविषयींचे अनेक पुरावे उपलब्ध पुरावशेषांतून दिसून येतात. यामध्ये प्रामुख्याने मंदिरे, शिल्पे, शिलालेख, वीरगळ इ. पुरावशेषांचा समावेश करता येवू शकतो. इ. सनाच्या चौथ्या शतकापासून पुढे सुमारे २०० वर्षे स्थानिक पातळीवर व्यापार सुरु असला पाहिजे. कारण याची परिणती म्हणून या भागात सुमारे सहाव्या शतकाच्या सुरुवातीला धाराशिव येथील जैन व चांभार लेणी खोदण्यात आलेली दिसतात. तेर येथील उत्खननात चौथ्या व पाचव्या कालखंडातील थर सु. वाकाटाक-चालुक्य ते पुढे मध्ययुगापर्यंतच्या काळाचा निदर्शक आहे. यावरून हे स्पष्ट होते की या कालखंडात येथे समृद्ध मानवी वस्ती अस्तित्त्वात होती.

तेर गावाच्या मधोमध स्थित त्रिविक्रम मंदिराविषयी अनेक विद्वानांनी आपापली मते मांडलेली आहेत. शां. भा. देव यांच्या मते ही वास्तू मुळात बौद्ध चैत्यगृहाची असून मागाहून येथे त्रिविक्रमाची मूर्ती स्थापित करून सभामंडप वगैरे बांधण्यात आले असावेत. या वास्तूच्या गर्भगृहाचा पृष्ठभाग अर्धवर्तुळाकृती असून त्यावरील छप्पर गजपृष्ठाकृती आकाराचे आहे. डॉ. माटे यांच्या मते अशा प्रकारची वास्तू पल्लव शैलीशी मिळती-जुळती असून ती हिंदू आहे. त्रिविक्रम मंदिरातील त्रिविक्रमाची मूर्ती खूपच आकर्षक असून मूर्तिकलेतील एक उत्तम उदाहरण आहे.

त्रिविक्रम मंदिर, तेर

तेर येथील उत्तरेश्वराचे मंदिर द्राविडी शैलीतील असून पूर्णपणे विटांचे आहे. शां. भा. देव यांच्या मते हे मंदिर सातव्या शतकातील असावे. या मंदिराची चौकट लाकडी असून कित्येक वर्षांनंतर आजही टिकून आहे. चौकटीच्या ललाटबिंबावर देव-देवतांची सुंदर शिल्पे कोरण्यात आलेली आहेत. या मंदिराचे वैशिष्ट्य असे की याच्या बांधणीत साच्यात बनविलेल्या अलंकृत विटांचा वापर केलेला आहे. 

उत्तरेश्वर मंदिर, तेर

उत्तरेश्वर मंदिरावरील कोरीव काम, तेर

संत गोरोबा काकांच्या समाधी मंदिराशेजारील काळेश्वर मंदिर, चालुक्य काळातले मानले जाते. हे मंदिर विटांनी निर्मित असून काळ आणि शैली उत्तरेश्वर मंदिराशी मिळती-जुळती आहे.

काळेश्वर मंदिर परिसर, तेर

या शिवाय तेर येथे सिद्धेश्वर, नृसिंह मंदिर, त्रिपुरांतकेश्वर, अमरेश्वर, रामेश्वर, निलकंठेश्वर मंदिर इ. मंदिरे आहेत. सिद्धेश्वराचे मंदिर त्याच्या शैलीवरून यादवकालीन म्हणजेच १३व्या शतकातील वाटते. सध्या या मंदिराचा सभामंडप, गर्भगृह व स्तंभ अस्तित्त्वात आहेत. स्तंभशिर्षांवरील कोरलेले भारवाहक आकर्षक आहेत. नृसिंहाचे मंदिर गावाबाहेर असून त्याची बरीच पडझड झालेली आहे. तेरणा नदी पत्रात दगडांचा वापर करून बांधलेले त्रिपुरांतकेश्वर मंदिर होते. अमरेश्वराचे मूळ मंदिर सध्या अस्तित्त्वात नसले तरी सध्या अस्तित्त्वात असलेले  प्राचीन शिवलिंग मूळ ठिकाणी दिसते. याशिवाय काळेश्वर मंदिर परिसरात अनेक लहान-मोठी तुलनेने जुनी शिवलिंगे आढळून येतात. ही सर्व शिवलिंगे कधीकाळी तेर परिसरात अस्तित्त्वात असलेल्या मंदिरांची आठवण करून देतात.

सिद्धेश्वर मंदिराचा सभामंडप, तेर

तेर येथील व्यक्तींना पूर्वमध्यकाळात किती महत्त्व प्राप्त होते, हे इ. स. ६१२ सालातील पश्चिमी चालुक्यांच्या एका अभिलेखावरून स्पष्ट होते. या शिलालेखात तेर येथील ‘जेष्ठशर्मन’ या प्रसिद्ध व्यक्तीचा उल्लेख आलेला आहे. राष्ट्रकुटांच्या इ. स. ६९३ च्या एका ताम्रपटातही तगरनिवासी ‘हरगण द्विवेदी’ यांना जमिनी दान दिल्याचा उल्लेख आहे. तेर येथील अकराव्या ते सोळाव्या शतकापर्यंतचे चार लेख ग. ह. खरे यांनी संपादित केले आहेत. यातील अकराव्या शतकातील कानडी भाषेतील शिलालेख त्रिविक्रम मंदिरात आहे. यात कलचुरी घराण्यातील महामंडलेश्वर ‘जोगमरस’ तसेच ‘वारीमल्लोज’ या शिल्पीचा उल्लेख आलेला आहे. बाराव्या शतकातील मराठी शिलालेख मारुतीच्या देवळाच्या पाराजवळचा असून यात उद्यापनाच्या निमित्ताने दिलेल्या दानाचा उल्लेख आहे. जिन बसदी येथे पार्श्वनाथाच्या सिंहासनावर चौदाव्या शतकातील शिलालेखात वार्धमानाच्या देवालयाचा जीर्णोद्धार केल्याचा तसेच पादुकादानाचा उल्लेख आहे.   

याशिवाय, तेर येथून पूर्वमध्ययुगीन कालखंडातील भरपूर मूर्ती-शिल्पे मिळालेली आहेत. यामध्ये विष्णू-नारायण, कार्तिकेय, भैरव व इतर देवी-देवतांची शिल्पे महत्त्वपूर्ण आहेत. तेर येथून प्राप्त झालेली बहुतेक शिल्पे येथील श्री. रामलिंगप्पा लामतुरे संग्रहालयात सुरक्षित ठेवण्यात आलेली आहेत. या संग्रहालयात तसेच काळेश्वर मंदिरात काही वीरगळ दिसून येतात. काळेश्वर मंदिरातील वीरगळांचा कालखंड प्राचीन असून त्यांच्या शैलीवरून ती यादवकाळाच्याही पूर्वीची वाटतात.

रगळ, तेर

शिलाहार राजे आपले मूळ तेरचे असल्याचे त्यांच्या शिलालेखात सांगतात. ते त्यांच्या नावासमोर  ‘तगर’ नावाशी संबंधित असलेल्या बिरुदावल्या लावीत. इ. स. ९९७ च्या शिलाहार घराण्यातील अपराजिताच्या शिलालेखात ‘तगरपुरपरमेश्वर’ असे बिरूद त्याने स्वतःला लावून घेतलेले आहे. इ. स. १०५८ मधील आणखी एका शिलालेखात शिलाहार घराण्यातील कराड शाखेच्या मारसिंहाने स्वतःला ‘तगरपुरवराधीश्वर’ हे बिरूद लावलेले आहे. याच लेखात या राजघराण्यातील ‘जतिंग’ या दुसऱ्या राजाचा उल्लेख ‘तगरनगरभूपालक’ असा केलेला आहे. ह्या भूभागावर शिलाहारांचा प्रत्यक्ष अंमल कधीच नसल्यामुळे ‘तगर’ हे फक्त त्यांचे मूळचे गाव असावे, असे दिसते. आजही उस्मानाबादजवळील पळसवाडी गावात ‘शेलार’ आडनाव असणारी कुटुंबे राहतात.  

धाराशिव आणि तेरचा निकटचा संबंध असावा असे कर्कंडचरिउ व बृहत्कथाकोश या दोन ग्रंथांमधील उल्लेखांवरून समजते. बृहत्कथाकोशात धाराशिव येथील जिन मंदिरातील मूर्तीचा उल्लेख आलेला आहे. ‘तेरापूर’ या गावाच्या दक्षिणेस धाराशिवच्या जंगलात या मूर्ती सापडल्याची माहिती यात दिली आहे. या ग्रंथाचा नायक ‘कर्कंड’ हा तेरापुर येथील एका व्यापाऱ्याचा मुलगा होता, असे सांगितले आहे. यावरून तेर येथील व्यापार अगदी दहाव्या शतकापर्यंत अस्तित्त्वात असावा असे दिसते. अकराव्या शतकातील कर्कंडचरिउ या ग्रंथातही अशा आशयाची माहिती दिलेली आहे.

तेराव्या शतकातील संतकवी गोरा कुंभार यांचे समाधिस्थळ तेरणा नदीकाठी असलेल्या काळेश्वर मंदिराजवळ आहे. संत गोरा कुंभार हे वारकरी संप्रदायात जेष्ठ संत समजले जात. यामुळे वारकरी संप्रदायाच्या दृष्टीनेही तेरचे महत्त्व अधोरेखित होते.

बाराव्या-तेराव्या शतकात तेर येथे एक जैन देवालय (बसदी) बांधण्यात आले, ते वर्धमान महाविराचे असून त्याचा जीर्णोद्धार शके १३१३ मध्ये केला, असे येथील एका शिलालेखावरून दिसून येते. तसेच कर्कंडचरिउ व बृहत्कथाकोश या ग्रंथांतील आशयावरून १०व्या शतकापुर्वीच जैन मत तेरमध्ये प्रभावी होते, असे दिसून येते.

जैन मंदिरातील जैन प्रतिमा, तेर

एकंदरीत, पूर्वमध्ययुगीन काळातही तेरच्या विकासाची घौडदौड सुरूच होती. येथील व्यक्तींना तसेच शिल्पींना इतरत्र मान-सन्मान मिळत होता. शिलाहार घराण्यातील राजे तेर निवासी असल्याचा स्वतःचा उल्लेख अभिमानाने करीत असत. सातवाहन काळानंतर बौद्ध धर्माचा प्रभाव ओसरल्यावर हे एक वैष्णव केंद्र म्हणून पुढे आल्याचे येथील पुरावशेषांवरून दिसून येते. पुढे तेराव्या शतकात तेरचा संबंध वारकरी संप्रदायाशी आल्याचा आपणास दिसून येतो. 

संत गोरा कुंभार मंदिराच्या भिंतीत लावलेली विष्णू प्रतिमा, तेर

जैन मताचा प्रभाव येथे संभवतः प्राचीन काळापासूनच असला पाहिजे, परंतु या संबंधीचे स्पष्ट पुरावे १०व्या शतकापासून काही ग्रंथांमधून मिळतात. पूर्वमध्ययुगात तेरची ओळख सातवाहन काळाइतकी मोठी नसली तरी, ती क्षेत्रीय पातळीवर अजूनही अबाधित राहिलेली दिसून येते.

सु. सातशे वर्षांच्या या कालखंडात बऱ्याच राजकीय, सांस्कृतिक, धार्मिक घडामोडी येथे घडून आल्याचे निदर्शनास येते. पूर्वमध्ययुगात राष्ट्रकूटांच्या राजधान्या ‘लत्तालूर’ (लातूर) व ‘मान्यखेट’, कलचुरींची राजधानी ‘मंगळवेढा’, चालुक्यांची राजधानी ‘कल्याणी’, यादवांची राजधानी ‘देवगिरी’, ‘अंबाजोगाई’ व तेरचे भौगोलिक स्थान लक्षात घेता, तेर आणि या राजवंशांचा घनिष्ट संबंध आलेला असावा. तेर परिसरातील सुपीक जमीन, तेरणेचे मुबलक पाणी, समृद्ध व्यापारी परंपरा, येथील समृद्ध घराणी व व्यापारी यामुळे तेर कित्येक वर्षे आर्थिकदृष्ट्या समृद्ध असे ठिकाण म्हणून नावलौकिक मिळवून राहिले असावे. धाराशिव व खरोसा येथील लेणी खोदण्यामागील प्रेरणेत तेरच्या परंपरागत वैभवाचा अप्रत्यक्ष प्रभाव असायला पाहिजे. खऱ्या अर्थाने तेरमुळेच दक्षिण मराठवाडयातील या प्रदेशाला प्राचीन व पूर्वमध्ययुगात खरी ओळख प्राप्त झाली, असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही.  

 

संदर्भ ग्रंथ

खरे, ग. ह., ‘तेर येथील चार शिलालेख’, भारत इतिहास संशोधक मंडळ, वार्षिक, वर्ष-१४, अंक ४. १९३४. पुणे.

दीक्षित, मो. ग., ‘तेर वस्तुसंग्रहालयातील पुरातन वस्तूंचा परिचय’, भारतीय इतिहास आणि संस्कृती, वर्ष ९, १९७२. मुंबई मराठी संग्रहालय, मुंबई.

देव, शां. भा. ‘तेर’, पुरातत्त्व-शोध-निबंधमाला, पुरातत्त्व व वस्तुसंग्रहालये विभाग, १९८७. मुंबई.

Mate, M.S. 1957, ‘Trivikram Temple at Ter’ Bulletin of the Deccan College Post-Graduate and Research Institute, Poona,Vol. XVIII, pp.1-4. 

 

तेर की प्राचीन विरासत/ Ter ki Prachin Virasat

आज से लगभग 2000 वर्ष पूर्व वर्तमान में महाराष्ट्र के उस्मानाबाद (धाराशिव) जिले में स्थित 'तेर' विश्वस्तर पर प्रसिद्ध व्यापारिक केंद्र के रूप में जाना जाता था. 'पेरिप्लस ऑफ़ द एरिथ्रीयन सी' नामक प्राचीन रोमन ग्रंथ में इसकी समृद्धि का उल्लेख मिलता है. सातवाहन कालीन प्रतिष्ठाण (पैठण), भोगवर्धन (भोकरधन), जुन्नर, भडोच आदि प्रसिद्ध स्थलों में 'तगर' अथवा 'तेर' प्रसिद्ध रहा है. पुराणों में तेर को 'सत्यपुरी' कहा गया है. यहाँ पर हुए पुरातात्त्विक उत्खननों में रोमन काल से संबंधित विभिन्न प्रमाण पुरावशेष के रूप में पाए गए हैं. इन पुरावशेषों से यह सिद्ध हो चुका है कि प्राचीन काल में तेर का संबंध रोमन साम्राज्य (वर्तमान में यूरोप महाद्वीप का भाग) से था.

पुरातात्त्विक दृष्टि से यह स्थान बहुत ही समृद्ध है. यहाँ जगह-जगह प्राचीन पुरावशेष बिखरे पड़े हैं. इस कारण संपूर्ण तेर क्षेत्र 'राष्ट्रीय संपदा' बन गया है. 

महाराष्ट्र के प्राचीन मंदिरों में यहाँ के मंदिरों का स्थान महत्त्वपूर्ण है. इतना सब कुछ होने के बावजूद भी यह स्थान सामान्य जनता में विट्ठल भक्त संत 'गोरा (गोरोबा काका) कुंभार' के गाँव के रूप में ही अधिक पहचाना जाता है. संत गोरोबाकाका कुंभार, महान संत ज्ञानेश्वर के समकालीन थे. संत मंडली में वे ज्येष्ठ माने जाते हैं. उनके अभंग 'सर्वसंग्रहगाथा' नामक ग्रंथ में मिलते हैं. माना जाता है कि 13 वीं शताब्दी में यह स्थान वैष्णवों का एक महत्वपूर्ण गढ़ बन चुका था. विभिन्न संतों ने इस स्थान की महिमा को नवाज़ा है. धार्मिक आडंबर एवं अंधश्रद्धाओं को उन्होंने अपने पैरों तले रौंदा. वे महाराष्ट्र के अन्य संतों के मार्गदर्शक भी थे. उनके घर-आँगन की नींव आज भी यहाँ दिखाई जाती है. इनके घर को 'राज्य संरक्षित स्मारक' का दर्जा प्राप्त हुआ है. यहाँ से होकर बहनेवाली 'तेरणा' नदी तट पर प्राचीन कालेश्वर मंदिर के पास ही संत गोरा कुंभार का समाधि मंदिर स्थित है. चैत एकादशी से अमावस्या तक यहाँ विशाल यात्रा का आयोजन होता है. इस समय महाराष्ट्र के कोने-कोने से श्रद्धालु आते हैं. 

तेर में स्थित 'त्रिविक्रम मंदिर' वास्तुकला की दृष्टि से भारत के दुर्लभ मंदिरों में से एक है. यह महाराष्ट्र के सबसे प्राचीन मंदिरों में से भी एक है. सातवाहन काल में फली-फूली वास्तुकला का प्रभाव इस मंदिर पर साफ़-साफ़ दिखाई देता है. समूचा मंदिर ईंटों से बनवाया गया है.

त्रिविक्रम मंदिर, तेर 

गर्भगृह में विष्णु भगवान की विशाल एवं सुन्दर मूर्ति है. यह मूर्ति विष्णु के वामन अवतार से संबंधित है, जिसमें वे अपने एक पैर से आकाश को समेट रहे हैं. पास में राजा बलि एवं उनकी पत्नी तथा शुक्राचार्य को भी दिखाया गया है. विष्णु का मुकुट बहुत ही सुंदर है. माना जाता है कि इस मंदिर में प्रसिद्ध संत नामदेव ने भजन-कीर्तन किया था. 

सभामंड़प, त्रिविक्रम मंदिर, तेर

कालेश्वर मंदिर, तेर

यहाँ पर स्थित 'उत्तरेश्वर मंदिर' अपनी ख़ास वास्तुकला के लिए प्रसिद्ध है. इस मंदिर के काठ-दरवाजे पर अप्रतिम कारीगरी की गई है. यह अपने आप में एक अनूठा उदाहरण है. 

उत्तरेश्वर मंदिर, तेर

यह विशिष्ठ प्रकार का दरवाजा तेर के 'लामतुरे संग्रहालय' में सुरक्षित रखा गया है. इस संग्रहालय में प्राचीन काल के सामाजिक, आर्थिक, धार्मिक, व्यापारिक जीवन को दर्शानेवाली बहुत सारी वस्तुओं को भी सुरक्षित रखा गया है. यह संग्रहालय दर्शनीय है. सातवाहन एवं रोमन सिक्के, मूर्तियाँ, मणि, टेराकोटा से बनी मूर्तियाँ एवं वस्तुएँ, मर्तबान, स्तुपावशेष आदि पुरावशेष यहाँ देखने मिलते हैं. यहाँ ईंटों से निर्मित लगभग 2000 वर्ष पुराना बौद्ध स्तूप का ढाँचा भी प्राप्त हुआ है. तेर में एक प्राचीन जैन मंदिर भी है.

जैन प्रतिमा, जैन मंदिर, तेर

उपर्युक्त सभी मंदिर, सफ़ेद मिट्टी के टीले, स्तूप आदि रचनाओं को राज्य संरक्षित स्मारकों का दर्जा प्राप्त हुआ है. इस गाँव में पानी पर तैरनेवाली ईंटें भी मिलती हैं. 

प्राचीन पुरातात्विक टीले, तेर

उस्मानाबाद (धाराशिव)

https://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1397852161041914941#editor/target=post;postID=291603763677783970;onPublishedMenu=basicsettings;onClosedMenu=basicsettings;postNum=1;src=link